Mundur kolejowy
Polska kolej w praktyce zaczęła istnieć w momencie odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Przez cały okres jej funkcjonowania jako jednostki organizacyjnej ministerstwa, a następnie jako przedsiębiorstwa państwowego, aż do 2000 roku pracownicy zobowiązani byli do noszenia munduru służbowego. Na samym początku formowania się polskiej państwowości szybko wprowadzono proste elementy ubioru, które pozwalały odróżnić kolejarzy od innych służb. Z czasem, poprzez wdrażanie stosownych przepisów, umundurowanie służbowe było uzupełniane o kolejne elementy.
Pierwszym dokumentem dotyczącym spraw umundurowania pracowników kolejowych była decyzja Ministra Komunikacji nr 1591 z dnia 30 grudnia 1918 roku. Dokument nakazywał wyposażenie kolejarzy w czapki „maciejówki”* koloru granatowego, czarnego lub innego ciemnego, z umieszczonym na nich orzełkiem i godłem kolejowym w postaci koła skrzydlatego.
W różnych okresach przepisy zmieniały się wielokrotnie, a wraz z nimi kroje, oznaczenia i guziki. Jedno było w zasadzie niezmienne: ubiór nosiło się w czasie pełnienia służby.
Okresem trudnym dla kolei i symboli kolejowych był czas trwania II wojny światowej, kiedy polska kolej została przejęta przez niemieckiego okupanta, a ten wprowadził zakaz posiadania oznak służbowych oraz orła. We wspomnieniach kolejarzy z tamtych lat czytamy, że w tym okresie musieli oni używać białej opaski na lewym rękawie, na której widniał napis: „Deutsche Reichsbahn”.
W latach powojennych, ze względu na braki materiałowe, znacznie spadła jakość wytwarzanych mundurów dla pracowników kolei, np. zamiast pasków skórzanych do czapek przytwierdzano paski z tkaniny. Także metalowe w latach 20-stych elementy wykonywano wówczas z gorszych jakościowo materiałów. Często zdarzało się również, że sami kolejarze byli zmuszeni kompletować ubiór służbowy wykorzystując dostępne elementy odzieży. Bywało więc, że ich ubiór składał się z ciemnych spodni od garnituru albo spodni wojskowych.
Od 1945 do końca 1948 roku obowiązywały, z niewielkimi zmianami, przepisy mundurowe z okresu międzywojennego. Z początkiem 1949 roku zostały wprowadzone nowe wzory mundurów i oznak służbowych dla kolejarzy, które całkowicie zrywały z przedwojenną tradycją. Nowością było wprowadzenie w tym okresie kolorowych wypustek na patkach oznaczających rodzaj służby. Przykładowo dla służby ruchu obowiązywał kolor czerwony, a dla służby mechanicznej – niebieski. Nieznacznie został zmieniony także krój mundurów oraz ich kolor. Mundury przedwojenne i w latach 1945-1949 były szyte z granatowego sukna, natomiast od 1949 roku umundurowanie otrzymało kolor marengo (to połączenie odcieni szarości z fioletem). W 1958 umundurowanie wróciło do koloru granatowego, obuwie koloru czarnego. Do munduru należało nosić koszulę koloru białego lub popielatego, mężczyzn obowiązywało ponadto noszenie krawatu.
Następna zmiana przepisów, która nastąpiła w latach 70., zmniejszyła znacznie różnorodność wprowadzoną w poprzednich latach (w szczególności dotyczącą kolorowych oznak służbowych), wycofano także kurtki zapinane pod szyję oraz płaszcze sukienne.
Mundur PLK SA
W 2005 roku w PKP Polskich Liniach Kolejowych S.A. powstała uchwała dotycząca ustalenia wzoru reprezentacyjnej odzieży służbowej wraz z dystynkcjami dla zatrudnionych pracowników. Obecnie obowiązuje ona w wersji zaktualizowanej i wymienia przydział odzieży dla osób reprezentujących Spółkę, jak również Grupę Kapitałową PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. Wzór marynarek odzieży w tym dokumencie zaczerpnięty został z lat 90., dystynkcje z logotypem Spółki wykonane były również na podstawie tradycyjnego wzoru kolejowych patek z tamtego okresu.
Integralnym elementem służbowego ubioru o szczególnym znaczeniu historycznym jest wizerunek stylizowanego orła, opracowanego według wzoru z 1919 roku, którym jest orzeł w kolorze złotym z głową zwróconą w prawo, ze skrzydłami wzniesionymi do góry, trzymający w szponach uskrzydloną ośkę kolejową. Powrót orła na odzież reprezentacyjną jest bowiem kontynuacją tradycji zawodu kolejarza i pozostaje wymownym symbolem integracji środowiska kolejowego.
Warto dodać, że PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. skupiają w swoich szeregach wiele służb będących kiedyś w jednej spółce kolejowej, tak więc historyczne wypustki na patkach zawsze do tego nawiązywały. Na wypustkach patek pracowników PLK SA możemy spotkać, oznaczające daną grupę zawodową pracowników przypisanych do odpowiednich służb, następujące kolory: czerwony – grupa zawodowa ruch, zielony – grupa zawodowa drogowa i ochrona środowiska, pomarańczowy – grupa zawodowa automatyka, niebieski – grupa zawodowa ratownictwo techniczne, szary – grupa zawodowa administracja, brązowy – grupa zawodowa energetyka.
Reprezentacyjna odzież służbowa, powszechnie nazywana mundurem kolejowym, stanowi o tradycji kolejowej. Noszenie munduru oznacza zaś do dziś dla wszystkich kolejarzy zaszczyt i przywilej.
* Maciejówka – męska czapka z okrągłym denkiem wykonana z sukna. Nad sztywnym daszkiem znajdował się pasek lub sznur. Maciejówka swoją nazwę zawdzięcza hrabiemu Maciejowi Mielżyńskiemu, który kazał ją uszyć na swoje specjalne zamówienie. Czapkę tę nosił również Józef Piłsudski, w tym nakryciu głowy został sportretowany m.in. przez Wojciecha Kossaka (Piłsudski na kasztance, 1928).
Materiał przygotowany na podstawie opracowań dostępnych w Bibliotecznych Ośrodkach Informacji, w tym m.in.: „Mundur kolejarski” autorstwa Krzysztofa Szczepaniuka, „Umundurowanie kolejarzy RP w latach 1918-1948” Andrzeja Ziółkowskiego.